Communiceren met paarden, in spannende situaties

Leer hoe jij jouw paard kunt helpen over zijn angst(en) heen te komen.

Jouw paard is jouw beste maatje. Je kent jouw paard van binnen en van buiten en hij of zij jou ook. Doorgaans hebben jullie aan een half ‘woord’ genoeg.

Maar wat nou als door spanning bij jouw paard, de communicatie tussen jullie even spaak loopt?

Jouw paard heeft stress en jij kunt niet meer tot hem doordringen.

Je wil jouw paard uitleggen dat die wandelaars met paraplu écht zo eng niet zijn.
Maar het besluit van jouw paard staat vast: de situatie is volgens hem levensbedreigend.
De spanning neemt de overhand en communiceren met jouw paard lijkt op dat moment onmogelijk.

Wat doe je dan? Of beter eigenlijk, wat doe je NU om jouw paard in zo’n spannende situatie beter te kunnen helpen? Heb jij al veel schriktrainingen (zonder blijvend resultaat) geprobeerd?

Wil je weten hoe je jouw paard écht van zijn angst(en) af kan helpen? Lees dan verder 🙂

Ik schrijf in dit artikel over de communicatie tussen paarden.
De communicatie tussen mensen en paarden.
Én hoe je middels die communicatie jouw paard kunt helpen om over zijn angst heen te komen.

De volgende hoofdstukken komen aan bod:

• 1. Het paard als vluchtdier
• 2. Communicatie van paarden
• 3. Hele verfijnde communicatie signalen
• 4. Jouw paard leren lezen
• 5. Signalen van spanning of stress
• 6. Hoe help je jouw paard in spannende situaties
• 7. Praktisch stappenplan voor spannende situaties met jouw paard

Het paard als vluchtdier.

Voor we het gaan hebben over spanning- en stresssignalen bij paarden is het belangrijk om iets te weten over hoe paarden in de natuur überhaupt met elkaar communiceren.

We houden paarden al heel erg lang aan huis. Of op een pensionstal bijvoorbeeld. Vroeger hielpen de paarden met het werk op de boerderij en inmiddels ‘gebruiken’ we onze paarden als hobby, voor de sport en alles daartussenin. Nog langer geleden leefde paarden natuurlijk gewoon in het wild.

Ondanks dat dit al duizenden jaren geleden is, zijn onze gedomesticeerde paarden in de basis nog steeds de ‘wilde’ paarden van toen. Je zou kunnen zeggen dat de ‘software’ of het DNA van de paarden van nu nog zo goed als gelijk is aan het vroegere wilde paard.

Dat paard is door de natuur ‘geprogrammeerd’ als vlucht- en kuddedier. Dat merken we in de dagelijkse omgang met onze paarden nog steeds. Als jouw paard een situatie spannend vindt, zal zijn eerste primitieve reactie zijn om proberen te vluchten.

Wat belangrijk is om te begrijpen is dat dit niet een keuze is die jouw paard op dat moment bewust maakt. Het is een instinctieve reactie op de stressprikkel.

Je kunt dat vergelijken met wanneer jij een presentatie moet geven voor een grote groep mensen en je wordt rood, of je stem begint te trillen. Dat is een automatische reactie van jouw lijf op de stress die je voelt.

No worries, ook dit instinctieve gedrag om te vluchten kun je het paard afleren door middel van een paard vriendelijke training. Daarover later in dit artikel meer.

Om zo’n training effectief te maken is het belangrijk om de communicatie van jouw paard goed te begrijpen. Laten we beginnen met de basis communicatie van onze paarden onderling.

Communicatie van paarden.

Paarden communiceren onderling door middel van signalen die ze zien, horen, ruiken en voelen.

Als een paard in de natuur opeens zijn hoofd optilt en oren spitst, kan een kuddegenoot dit zien en zal dit signaal interpreteren. Waarschijnlijk zal het ook alert worden. Hetzelfde geldt voor wanneer de leidende merrie in de kudde gaat lopen, zien andere paarden dit en dit signaal zullen ze ook weer interpreteren. Waarschijnlijk zullen ze haar volgen.

Paarden hinniken in de natuur eigenlijk nauwelijks. Dat is logisch. Als de kudde veel geluid zou maken zijn ze makkelijker te vinden voor hun natuurlijke vijand. Af en toe waren de paarden in de natuur toch hoorbaar. Bijvoorbeeld wanneer een merrie haar veulen roept.

In een gedomesticeerde omgeving, de omgeving waar paarden tam bij mensen wonen zien, of horen we eigenlijk steeds meer gehinnik. Er wordt gehinnikt wanneer de voerkar voorbij komt. Of wanneer er een maatje weg gaat.

Paarden communiceren via geur. Paarden ruiken een stuk beter dan wij. Hengsten mesten over de mest van andere paarden, waarschijnlijk om het territorium af te bakenen. En merries spreiden een speciale geur uit als ze klaar zijn om gedekt te worden.

Tot slot paarden communiceren via tast. Je herkent dit wanneer twee paarden elkaar krabbelen bij de schoft. Dit is met name een vriendschappelijk gebaar. En volgens onderzoek zou het ook hartslag verlagend kunnen werken bij paarden.

Hele verfijnde communicatie signalen.

De signalen die ik hier beschrijf zijn ook voor ons mensen goed te zien en na wat oefening vaak ook makkelijker te interpreteren.

Waarom lijkt het dan soms toch dat jouw paard er zonder enige aanleiding opeens vandoor gaat?

Dat heeft te maken met de gevoeligheid van paarden en de subtiele signalen die paarden met elkaar uitwisselen. Signalen die wij met het blote oog soms nauwelijks kunnen zien. Paarden herkennen spierspanning bij hun soortgenoten. Ook bij ons trouwens. Ze herkennen een versnelde ademhaling, vaak al voordat wij doorhebben dat we sneller ademen.

En daar reageren paarden op, in eerste instantie vaak ook heel subtiel en als wij dat subtiele signaal even missen, en het paard niet vertellen dat de stimulus waar het paard op dat moment stress van heeft, niet levensbedreigend is, dan zal jouw paard vluchten. Dit lijkt dan vaak uit het niks te komen.​

Jouw paard leren lezen.

Iedereen kan paardentaal. Dat is mijn overtuiging. Iedereen met een open blik kan de taal van paarden leren spreken.

We hebben het gehad over de communicatie van paarden onderling. We gaan nu wat dieper in op de communicatie tussen mens en paard.

Elke vorm van communicatie gaat twee kanten op. Van de zender naar de ontvanger, en van de ontvanger terug naar zender.

Spreken we over communicatie met een paard, dan loopt de communicatie van jou naar het paard, en van het paard naar jou. We beginnen met het begrijpen van de signalen van ons paard.

Zoals ik al schreef: paarden communiceren met elkaar middels heel subtiele signalen. Dat is nodig om in de natuur te kunnen overleven.

Zo communiceren paarden onderling in de natuur bijvoorbeeld door middel van kleine veranderingen in de spierspanning. Deze communicatie is zo subtiel dat het logisch is dat wij mensen een groot deel ervan niet eens kunnen waarnemen, wat maakt dat er miscommunicatie ontstaat tussen ons en onze paarden. 

Een andere oorzaak van miscommunicatie tussen mens en paard is het verkeerd interpreteren van een signaal. Dus een belangrijke stap in het begrijpen van de signalen van je paard is jouw open mindset. Het is belangrijk om met een open perspectief te blijven kijken naar de situatie, door te proberen niet direct in te vullen wat een signaal van een paard betekent.

Wanneer je een paard observeert, probeer dan eens te benoemen wat je ziet, zonder er betekenis aan te geven. Dus in plaats van “Mijn paard heeft een gespannen lip, hij vindt de oefening eng.” ga je terug naar “Mijn paard heeft een gespannen lip.”, en je gaat verder met observeren.

Vervolgens zie je bijvoorbeeld dat hij niet helemaal zuiver loopt, en later zie je ook nog eens een vochtophoping op het been. Ineens lijkt het veel aannemelijker dat de gespannen lip van het paard meer te maken had met pijn dan met angst.

Dan is er een derde reden waarom het zo moeilijk is om sommige paarden te lezen.

Het ene paard laat veel meer signalen zien dan het andere paard.

Bijvoorbeeld, het ene paard gaat enorm lopen hinniken tijdens het rijden wanneer een ander paard de rijbaan verlaat. Een ander paard wordt op dat moment alleen iets strakker in de rug en knarst wat met zijn kaken. Dat wil niet zeggen dat deze paarden niet evenveel stress hebben van het feit dat er een soortgenoot de bak verlaat.

Om jouw paard te leren lezen is het dus belangrijk om goed naar jouw paard te gaan kijken op momenten dat hij rustig staat te grazen op de wei, wanneer hij interactie heeft met soortgenoten en wanneer je (spannende) oefeningen met hem doet.

Bewegen en gebruik van het lijf.

Paarden leven in de natuur in een duidelijke hiërarchie. In de kudde hebben alle paarden vastgesteld of ze dominant of onderschikt zijn aan de ander. Wij mensen hebben soms een nare bijsmaak bij woorden zoals leiderschap en hiërarchie. Daarom vinden we het soms moeilijk om te accepteren dat die lieve paarden leiderschap over elkaar ervaren.

Toch is dit wel degelijk het geval. En om te bepalen wie de leider is wordt vrijwel nooit gevochten. De kans dat paarden elkaar hiermee verwonden is daarvoor te groot, en dat maakt de kudde alleen maar zwakker voor gevaar van buitenaf.

Met bewegen bepalen ze dit leiderschap.
Leiderschap bij paarden werkt door middel van een eenvoudig mechanisme: “ik beweeg jou, daarmee neem ik leiderschap”. In de wei ziet dat er bijvoorbeeld als volgt uit: Paard 1 staat te grazen. Als paard 2 komt aanlopen, maakt paard 1 plaats voor paard 2. Hieruit kun je concluderen dat paard 2 een dominantie positie heeft ten opzichte van paard 1.

In de omgang tussen mens en paard zijn wij het onze paarden verplicht om leiderschap te nemen. Wij hebben een wereld voor ze gecreëerd waarin wij weten wat wel en niet gevaarlijk of levensbedreigend is.

Het is aan ons om onze paarden zich veilig te laten voelen. Mocht ondertussen de negatieve lading bij de woorden hiërarchie en leiderschap weer in je hoofd gekropen zijn: leiderschap over het paard nemen we dus niet door hard tegen hem te schreeuwen of hem met een zweep te slaan. We nemen leiderschap door hem respectvol te bewegen.

Door de voeten van jouw paard te bewegen en ervoor te zorgen dat jouw paard niet jouw voeten niet bewegen, communiceren wij dat wij leiderschap hebben over het paard.

Hoe werkt dat in een spannende situatie?
Afhankelijk van de stress reacties van jouw paard, vraag je hem of haar het tegengestelde te doen. Dus bevriest jouw paard? Probeer hem respectvol een pasje te laten stappen. Vlucht jouw paard? Vraag jouw paard vriendelijk om zijn tempo weer te verlagen of zelfs stil te staan.

Op die manier beweeg je zijn benen en zal jouw paard leiderschap ervaren en zich uiteindelijk veiliger gaan voelen, ook in de moeilijke situatie.

Dit is uiteraard een proces dat je consequent moet opvolgen. Eén hulp geven om jouw paard te laten vertragen zal niet ieder paard direct overtuigen om jou te volgen in jouw leiderschap.

Maar wanneer jij keer op keer de controle terug neemt over zijn beweging zal het paard steeds sneller en met steeds kleinere hulp begrijpen dat jij de leiding hebt en dat jij hem op dat moment vertelt dat hetgeen waar hij van schrok, niet levens bedreigend is.

Ook kan jouw paard bewegen jouw paard helpen om zijn adrenaline wat te laten zakken. Enerzijds omdat jij hem een kleine opdracht geeft, wat de focus afhaalt van datgene waar hij spanning van kreeg. Anderzijds omdat je jouw paard kunt vragen zich fysiek anders op te stellen wat automatisch een verlaging van de stress mee brengt.

Door jouw paard iets te laten inbuigen breng je het paard fysiek in een makkelijkere situatie om te ontspannen.

Intentie en emotie

De intentie waarmee jij jouw paard een vraag stelt of opdracht geeft is bepalend voor het antwoord dat je krijgt. Paarden zijn meesters in het lezen van subtiele signalen, dat weet je inmiddels. Ze voelen direct aan wanneer je onzeker bent over wat je van ze wil.

Ook wanneer je bijvoorbeeld na een fikse ruzie met je partner even op stal bent, hebben ze direct door dat er wat met je aan de hand is. Deze schitterende eigenschap van paarden zorgt tegelijk voor een van de grootste uitdagingen die we ervaren tijdens het trainen met paarden.

Ben jij jouw paard aan het trailerladen, maar ben je gehaast omdat je tijdsdruk hebt, dan zal je paard hierop reageren.

Ben je schriktraining met je paard aan het doen, maar voel je je onzeker over de volgende oefening, dan zal je paard ook daarop reageren.

Onbedoeld geef je dan twee verschillende signalen. Het signaal wat je met de schriktraining probeert te geven, is “Loop met mij over dat zeil, dat is niet eng, het is veilig”. Het signaal wat het paard oppikt omdat jij gespannen bent, is “De situatie is onveilig”. Jouw eigen spanningsniveau speelt dus een grote rol in de communicatie tussen jou en het paard.

In contact met paarden vind ik het daarom belangrijk om zo dicht mogelijk bij mezelf te blijven. Voel je lijf, voel dat je met je voeten op de grond staat en als je jouw paard een opdracht geeft of vraag stelt, meen dan wat je communiceert.

Probeer bovendien te communiceren vanuit een ‘neutrale emotie’. Communiceren vanuit irritatie, boosheid of angst zijn verwarrend voor het paard. Wanneer je vanuit je emotie communiceert, leest het paard eigenlijk vooral nog jouw emotie. De vraag die je het paard stelt, zoals “Loop met mij de trailer op”, komt dan niet meer binnen bij het paard.

Communiceren vanuit een neutrale basis is natuurlijk gemakkelijker gezegd dan gedaan. Ik vind het zelf erg prettig om met enige regelmaat een korte mindfulness-oefening te doen. Dat hoeft helemaal niet zweverig te zijn. Soms sta ik met een paard bij een trailer voor een consult trailerladen, en doet het paard niets anders dan omhoog komen en zich wegtrekken. Ik merk aan alles dat we niet vooruit komen.

Ook ik ervaar dan op den duur spanning of irritatie. Ik neem dan even afstand met het paard, en dan lopen we even een rondje van de trailer weg. Ondertussen richt ik even mijn aandacht op wat ik mijn lijf voel. Wanneer de emotie is weggetrokken kan ik mijn vraag weer vanuit een neutrale basis stellen.

Oefenen met mindfulness kan bovendien heel nuttig zijn om subtiele signalen van stress, spanning of emotie bij jezelf te leren herkennen, zodat je je meer bewust wordt van de signalen die je paard bij je opvangt.

Praktisch stappenplan voor spannende situaties met jouw paard

Hoe leer je jouw paard dat een paraplu, een fietser, een hond, een plas water, de wasplaats, een vlag, het juryhokje, de trailer, andere paarden, koeien, hardlopers, applaus, noem maar op.. niet eng is?

In het kort: Je gaat jouw paard blootstellen aan wat hij eng vindt EN jij gaat hem helpen om daarbij zijn spanning te verlagen.
Dat laatste wordt in veel schriktrainingen vergeten.

Paarden worden blootgesteld aan dat wat eng is en we hopen dat het paard went aan het enge, waardoor we in de toekomst ons paard er niet meer bang van is.
In een enkel geval werkt dit. Maar het is veel effectiever om jouw paard te leren met de spanning in zijn lijf om te gaan als hij stress ervaart.

Spanning laten afvloeien
Het is dus belangrijk om te ontdekken wat jouw paard nodig heeft om te ontspannen.
Sommige paarden moeten even stil staan, de tijd krijgen om te verwerken wat er gebeurt. Zonder al te veel te doen, ontspant het paard daarna vanzelf.

Andere paarden ontspannen als je ze vraagt met het hoofd te zakken.
Weer andere paarden moeten even bewegen om hun spanning los te laten.

Dus onderzoek wat voor jouw paard werkt. Je herkent ontspanning aan signalen als:

• Jouw paard laat zijn hoofd zakken nadat hij andere signalen van stress heeft laten zien. Let op, er zijn er een hoop trainingsmethoden die gericht zijn op dit signaal. Waardoor er paarden hebben aangeleerd het hoofd te laten zakken zonder daadwerkelijk te ontspannen. Je moet bij dit signaal ook kunnen zien dat bijvoorbeeld de gezichtsuitdrukking zachter wordt en dat de spierspanning in nek en hals verzacht.
• Jouw paard gaat likken en kauwen. Dit interpreteren we als het ontspannen van een paard. Wat in de meeste situaties waarschijnlijk ook wel het geval zal zijn. Na een moment van spanning komt namelijk de speekselproductie weer op gang, dat maakt dat het paard gaat likken en kauwen.
  Alleen wat we ook zien is dat sommige paarden van spanning met hun kaken over elkaar knarsen. Dit kan lijken op signaal van likken en kauwen. Ook hier is het dus weer belangrijk om te zien dat ook de uitdrukking van het paard weer zachter wordt.
• Spierspanning die zichtbaar was, neemt duidelijk af.
• De ademhaling van jouw paard wordt weer rustig en dieper.
• Zijn neusgaten ontspannen weer.
• Lijkt jouw paard onder stress heel ontspannen? Maar reageert hij niet meer op de hulpen die jij hem geeft, dan is het natuurlijk moeilijker te zien. Maar vaak zie je deze paarden weer een beetje terug komen op aarde. Je kunt weer met ze communiceren.

Ook belangrijk is om je te realiseren dat sommige paarden direct na een spannend moment kunnen ontspannen en andere paarden doen er langer over.

Kleine stappen
Als je weet hoe jij jouw paard kunt helpen zijn spanning los te laten. Ga je dat wat hij eng vindt introduceren.

Afhankelijk van hoe spannend jouw paard het vindt, bouw je dit op in kleine stappen.

Is jouw paard als de dood voor mensen met een paraplu? En gaat hij compleet uit z’n stekker als hij op 30 meter al iemand met een paraplu aan komt lopen. Dan breng je hem natuurlijk niet direct in een situatie waar er 5 paraplu’s om hem heen lopen. Dat is vragen om problemen.

Ik vind het zelf fijn om te denken aan een soort spanningsschaal van 1 tot 10. Bij 1 heeft jouw paard bijna geen spanning bij 10 gaat hij compleet uit z’n dak van de stress.

Houdt jouw paard in een training altijd onder de 4. En daarmee bedoel ik, een spanningsniveau dat jullie beide goed kunnen handelen. Zodat jij ook nog tot ‘m door kunt dringen als je hem wil helpen zijn ontspanning te vinden.

In het voorbeeld met de paraplu zul je merken dat wanneer in het begin van de training een dichte paraplu op 10 meter afstand nog ‘spanning 4’ oplevert. Na de juiste training merk je dat het tonen van een paraplu open 2 meter afstand pas ‘spanning 4’ oplevert. Tot je op een punt komt waar jouw paard geen spanning meer ervaart bij het zien van tientallen paraplu’s.

Presure & release
Naast in kleine stappen je paard blootstellen aan dat wat hij of zij eng vindt, gebruik je nog een techniek die jouw gaat helpen om jouw paard te helpen zijn angst te overwinnen.

Dat is een techniek die kortgezegd bekend staat als ‘presure & release’. Je brengt de stimulus, bijvoorbeeld de paraplu, in de richting van jouw paard. Er ontstaat spanning bij jouw paard. De stimulus blijft even bij jouw paard. Vervolgens laat jouw paard een bepaald gedrag zijn. Jouw paard gaat rennen, jouw paard bevriest, jouw paard blijft staan terwijl het eerder zou gaan rennen, jouw paard laat wat ontspanningssignalen zien terwijl hij eerder erg gespannen was.

Laat het paard ‘gewenst gedrag’ zien? Dan haal je de stimulus weg.
Laat jouw paard gedrag zien dat je niet wil zien? Dan houdt je de stimulus bij het paard tot je wel het gewenste gedrag ziet.

Door de stimulus, bijvoorbeeld de paraplu, weg te halen beloon je het paard voor het gedrag dat hij zojuist heeft laten zien.

Waarom werkt dit zo effectief?
Zoals eerder in dit artikel besproken: jouw paard is een vluchtdier. Onder spanning komt ook jouw gedomesticeerde paard dichter bij zijn instinct.

Waar jouw paard in ontspannen toestand te paaien is met worteltjes, is dat in spannende situaties vaak een stuk minder (uitzonderingen daargelaten). En dat komt omdat de grootste beloning voor jouw paard ontspanning is. Het weghalen van druk/stimulus is dus een enorme beloning in jouw training.

Safety first

Je hebt kunnen lezen over hoe paarden in de natuur met elkaar communiceren. Wat de grootste oorzaken zijn voor miscommunicatie tussen mens en paard. Ik heb geschreven hoe je om te kunt gaan met spannende situaties en hoe jij jouw paard kunt trainen voor dit soort situaties.

Wat nog niet aanbod is geweest is: veiligheid, veiligheid, veiligheid.

Paarden zijn prachtige dieren. De communicatie met- en tussen paarden is machtig interessant.

Én een ongeluk zit in een klein hoekje.
Helemaal wanneer je jouw paard naar spanning gaat brengen.

Wil je aan de slag met jouw paard en zijn stress of spanning?
Neem alle mogelijke veiligheidsmaatregelen die er te nemen zijn.
En laat je desnoods goed instrueren.